1. GEMİ VE GEMİCİLİK
Çağlar boyunca insanlığın yabancısı olmadığı meslekler vardır. Bunlar bilinçli toplum hayatının başlamasıyla ortaya çıkar ve Ticaret eyleminin olgunlaşmasıyla gelişirler. Bu mesleklerin en eskisi ve köklüsü Denizciliktir. Denizcilik incelendiğinde, kürek devrinden atom çağına kadar ilginç bir tablo
biçimlendiği görülür. Bu meslekte klasik uygulamalar -modern çağ bulgularına ayak uydurmuş, en yararlı kural, en uygun yöntem, en kazançlı eylem galip gelmiştir. Denizcilik, burada saymayı gereksiz bulduğumuz çok çeşitli yararları nedeniyle çağımızın en ilginç eylemi durumundadır. Gemi ile Gemicilik denince ne anlaşılmaktadır? Gemi, deniz ulaştırmasında kullanılan bir ünitenin (aracın) ismidir. Bununla ilgili teknik ve hukuki tarifler ilerde verilecektir. Bu araç ister yük, ister yolcu taşımakta kullanılsın, yapılan eylem daima ticari bir amaçtadır. Bu eylemi oluşturan ve bunu kendilerine meslek edinmiş kimselere kısaca Denizci denir. Bununla beraber, Denizci teriminin genel bir anlamı nitelediğini oysa, Gemici teriminin ticari bir ünitede görevli bir elemanı belirttiği ileri sürülebilir. Böylece Gemi denen ünite üzerinde çalışan bir Denizciye Gemici denecek ve bu eleman Gemicilik denen bir
eylemi oluşturacaktır. Günümüzde yüksek verim için iyi bir öğretim gerekliği prensibini kapsayan bütün konularda olduğu gibi, Gemi üzerindeki tüm işlemlerin de bir bilgi yönü vardır. İşte buna Gemicilik Bilimi veya kısaca Gemicilik demekteyiz. Gemicilik Bilimi, Nazari Gemicilik (Öğreti Gemicilik) ve Pratik Gemicilik (İşlem Gemicilik) diye iki bölüme ayrılır. Nazari gemicilikte konuları inceler ve öğreniriz. Pratik gemicilikte bu konuları ünite
üzerinde uygularız.
2. BİR GEMİYİ TANIMLAYAN TERİMLER
Bir Gemi başlıca iki ana bölümden meydana gelir:
(a) Tekne (hull),
(b) Makine (machinery).
Bir geminin ana yapısını meydana getiren ve bütün bölümleri bir kabuk gibi saran yapıya Tekne denir. Bunu yürütecek kuvveti oluşturan makine bölümü olmasa da, Tekne kısmı bir geminin yapısal şeklini belirtir. Şek. 1 de bir geminin tekne terimleri gösterilmiştir.
a) Teknenin kısımları için terimler:
Bir geminin teknesi uzunluğuna olmak üzere üç kısma bölünmüştür: Baş kısım (pruva: forepart), Orta kasara (vasat: amidship) ve Kıç kısım (pupa: afterpart).
Gemi teknesine perspektif bir görünüşten bakarsak; Baş kısım, Baş bodoslama (Stern) da, Kıç kısım Kıç bodoslama (Stern) da son bulur. Tekne içindeki herhangi bir bölüm veya yeri tarif edebilmek için, baş bodoslama yönünde olanlar için Baş tarafta, kıç bodoslama yönünde olanlar için Kıç tarafta
terimleri kullanılır. Örneğin, teknenin köprü üstünde duran bir Gemici için, zincirlik geminin baş tarafındadır, baca geminin kıç tarafındadır. Gemi teknesi boyunca uzatılan herhangi bir doğru hat, baş-kıç yönünde (fare and aft) diye anılır. Geminin bodoslamalarını birleştiren doğru çizgiye de Pruva pupa hattı (fare and aft midship line) denir. Gemi planlarında bu çizgiyi gösteren doğruya "Merkez hattı" (Centre line) adı verilir.
Pruva-pupa hattı tekneyi boylamasına iki eşit parçaya böler. Baş bodoslamaya doğru baktığımızı düşünürsek; sağ tarafta kalan kısım Sancak (starboard), sol tarafta kalan ve öteki yarım parçayı oluşturan taraf ise, İskele (Port) adını alır. İşlerde kolaylık sağlamak amacıyla geminin sancak tarafında bulunan cisimler tek numaralarla ve iskele tarafında bulunan cisimler çift numaralarla belirtilir. Şek. 2. de bir Yük gemisinin sancak bardadan görünüşü ve kısımları gösterilmiştir.
No. ADI İNGİLİZCESİ
1 Fribord Free board
2 Draft Draught
3 Pruva pervanesi Bow thruster
4 Zincirlik Chain locker
5 Demir Anchor
6 Güverte mağazası Deck store
7 Baş kasara Forecastle
8 Baş pik tankı Fare peak tank
9 Ağır bumba Jumbo derrick
10 Pruva direği Fore mast
11 Bumba Derrick
12 RT Anteni Radio aerials
13 Köprü üstü Bridge
14 Baca Funnel
15 Can filikası Life boat
16 Personel kamarası Accomdation
17 Telsiz odası Radio room
18 Şaft tümeli Shaft tunnel
19 Yakıt tankı Fuel tank
20 Balast tankları Double bottom ballast tank
21 Ambar ağzı Hatch
22 Dip tank Deep tank
23 Yük vinçleri Cargo winches
24 Kıç kasara binası Poop deckhouse
25 Dümen donanımı Steering gear
26 Kıç pik tank Aft peak tank
27 Tünel açıklığı Tunnel Access
28 Dümen yelpazesi Rudder
29 Pervane Propeller
30 Omurga Keel
3l Ana direk Main mast
b) Teknenin kullanılması ile ilgili terimler
Bir gemiyi ileriye doğru seyrediyorsa, ileri yol (ahead), geriye doğru seyrediyorsa Tornistan (astern) yapıyor denir. Teknenin makine dairesinde bulunan Ana makine (Main engine), gemiyi hareket ettirecek sevk gücünü oluşturur. Yardımcı makine veya jeneratör (genarator) denen ve iki veya daha fazla sayıda bulunan dizel makineler de aydınlatma, elektrikli cihazların çalışması, havalandırma ve soğutma için gerekli olan elektrik gücünü temin eder. Son yıllarda geminin vasat kısmında yüke elverişli bir hacim kazanmak amacıyla makine dairesi teknenin kıç bölümüne yerleştirilmeye başlanmıştır. Buna rağmen pratik olarak makine dairesini geminin orta bölümünde kabul edebiliriz. Bir gemi inşa ettirecek Armatörün önemli sorunlarından birini, teknenin Sevk gücü (propulsion) seçimi oluşturacaktır. Pek çeşitli uygulamaları bulunan buharlı makinelerin artık modası geçmiş sayılmaktadır. Bununla beraber buhar türbünü büyük ve süratli yolcu gemileri ve bir çok süper tanker için hala söz konusudur. Gemilerin bir kısım da dizel elektrik veya türbo elektrik gücü ile çalışmaktadır. Bu gemilerde bulunan güç üniteleri doğrudan doğruya pervaneyi döndürmekte değil fakat, pervane şaftının bağlandığı bir motoru çalıştıran dinamonun elektrik enerjisi üretmesini sağlamaktadır. Bu ünitenin çeşitli yararları olmasına karşılık pahalıya mal olması gibi kusuru bulunmaktadır. Günümüzde buhar gücü ile çalışan gemilerde yakıt olarak kömür yerine petrol (Fuel oil veya
motorin) kullanılması yerleşmiştir. 1914 yılında dünya deniz ticaret filosunun % 90’nı kömür kullanmaktaydı. Dizel makinelerin çeşitli avantajları sağladığı söylenebilir. Yakıtın Double bottom tanklarında taşınması az hacim tutmasına ve denge sorununa bir çare oluşturmaktadır. Makinenin ileri yoldan geri yola geçmesi daha süratli olmaktadır. Buna rağmen vibrasyon (titreşim) yapması ve bakımın (maintenance) daha pahalı olması da kusurlarıdır. Bir geminin sevk gücünün seçiminde rol oynayan faktörler vardır. Bunlar; kuruluş maliyeti, istenen sürat, kullanılacak yakıtın maliyeti ve bulunma olanakları, istenen yük taşıma kapasitesi, yolculuğun uzunluğu ve süresi, işletme masrafları ve gerekli personel teminidir.
Geleceğin gemi sevk gücü olarak atom enerjisine bağlanan üniteler henüz istenen neticeyi getirememiştir. Bunun yanında. atom enerjisinden buhar elde etmekte kullanılması ve buharın bir türbin makinede kullanılması dolaylı bir sevk gücünü ortaya koymaktadır.
Gemilerin bacaları bağlı oldukları denizcilik şirketlerinin forsları ile süslenir ve makine dairesinin üzerinde yer alır. Bu yapının görevi, makineden gelen yanmış gaz ve dumanı uzağa göndermektir.
Geminin su içinde yol alması Pervane ile sağlanır. Pervane geminin kıç tarafından ve pervane şaftının ucunda bulunur. Şaftın öteki ucu da ana makineye birleştirilmiştir. Pervane şaftı dip ambardan geçen bir Şaft tüneli içinde döner.
Geminin demirlenmesinde ve rıhtıma yanaşmasında halatları sıkmakta kullanılan Irgatlar (windlass) teknenin pruvasında, baş kasara üzerinde konumlandırılmıştır. Geminin manevrası için kıç kasara üzerinde de yatay veya dikey dönen ırgat bulunur.
Son yıllarda inşa edilen ve daha seri manevra yapması gereken gemilerde, pruvanın su altı
kesiminde, geminin bordası yönünden hareketini sağlayan pervaneler konulmaktadır. Bundan amaç, dar sularda manevra gücünü çoğaltmak ve limanlarda römorkör gereğini ortadan kaldırmaktır. Bu
pervanelere Pruva pervanesi (Bow-thruster) denir ve elektrik gücü ile çalışırlar.
Gemi seyrederken rotasını değiştirmekte kullanılan dümen (Rudder), teknenin kıç
bodoslamasında bulunur. Yine geminin kıç tarafında bulunan kapalı bir yerde dümen makinesi ve donanımı elektrik gücü ile çalışır. Seri manevra yapması gereken bazı gemilerde pruvada da bir dümen bulunur. Yine seri manevra yapması gerekli gemilerde pitch control (piç kontrol) bulunur. Bunların ana makineleri belirli bir devirde devamlı çalışır. Pervane kanatlarının aldığı durum tesiriyle boşta (etkisiz), ileriye ve geriye hareket elde edilir.
Modern yolcu gemilerinde ağır denizlerde yalpalarını azaltmak amacıyla bir balığın yüzgeçlerine benzer biçimde salma omurgalar yerleştirilmektedir. Bunlar sancak ve iskelede olmak üzere çift dizayn edilmekte; teknenin vasatında ve yükleme markasının (Load line) altında kalmaktadır.
Yine son yıllarda görülen ve gemilerin başlarında ileriye doğru balık kafası biçiminde çıkıntı yapan balp bodoslama (bulbous bow), geminin ağır denizlerde baş-kıç vurmasını (pitching) azaltmakta ve özellikle balastlı seyreden tankerlerde süratin artmasını sağlamaktadır. Yükleme-boşaltma işlemlerinde (cargo handling) az zamanda çok iş başarmak amacıyla, mümkün olduğu kadar yüzeyleri düz prizmatik ambarlar. geniş ambar ağızları, süratli açılıp kapanan hareketli ambar kapakları ve donanımı kolay ve kullanışlı yük bumbaları geliştirilmiştir.
Gemilerin hakiki yapıları ve güverte sayıları, çalışacakları ticaret şekline bağlıdır. Kömür veya maden taşıyan bir Tramp¹ gemisi, yükleme-boşaltma kolaylıkları oluşturmak üzere engelsiz büyük ambarları ile tek güverteli (singIe decker) olmalıdır. Kırkambar yükü (general cargo)² taşıyan bir yük hat gemisi (cargo liner) ise, yükleme ve istif koIaylıkIarı sağlamak üzere Gladoralı (tweendecker) olmalıdır.Bunun gibi yüksek
Stovaç faktörlü (Stowage factor) ³ yük taşıyacak bir gemide şelter güverte (shelter Deck) 4 li olmalıdır.
Günümüzde yük elleçlenmesi, konveyör kayışlarının, paletlerin ve konteynerlerin kullanılmasıyla oldukça çabuklaştırılmıştır. Modern yük gemilerinin ambar ve gladoralar da bu şekilde yük elleçlenmeye uygun olacak biçimde inşa edilmektedir. Düz güverteli (flush Deck) gladoralar, forkliftlerin ambar
içlerinde çalışmasına olanak vermektedir.
Teknenin baş tarafında kalan yüzeylerin baş bodoslamaya doğru bükeylendiği yerden bitiştikleri yere kadar olan kısımlardan sancak taraftakilere, Sancak Baş Omuzluk (starboard bow) ve iskele taraftakine, iskele baş omuzluk (Port bow) denir. Aynı şekilde bu yüzeylerin kıç taraftaki kıç tarafa kalan kısımlarına da Sancak kıç omuzluk (starboard quarter) denir.
¹ Tramp: Karlı ve işine gelen yükü nereye olursa, götüren gemi.
² General cargo: Ağırlıkça hafif, hacim olarak fazla, karışık yük.
³ Stowage factor: İstif elemanı. Bir hacmine kaç ton yük konacağını veren rakam.
⁴ Shelter Deck: Ana güverte üzerinde olup, Gross tonaja girmeyen kapalı güverte.
Gemi teknesinde devamlı yatay yüzeylere Güverte (Deck) denir. Bunların devamlı olmayanları Yarım güverte veya Havuz güverte olarak isimlendirilir. Üzeri açık olan güverteye, Açık güverte (weather Deck) denir.
c) Tekneye ait terimler
Fribord (Free board): En yukarıda bulunan devamlı su geçirmez güverte (freeboard Deck) ile su hattı (W.L.) arasında kalan ve tekne ortasında ölçülen mesafedir. Tam boy (length overall): Gemi teknesinin baş ve kıçtaki son noktaları arasında kalan mesafedir. Tam genişlik (Beam): Bir geminin enine olarak ölçülen en geniş yeridir. Draft (Draught): Teknenin herhangi bir yerinde, omurga hizasından su hattına kadar olan düşey mesafedir. Şiyer (Sheer): Borda çalımı olarak da bilinir. Bir gemi teknesinin ortasından bakıldığında baş ve kıç tarafa doğru güvertenin yükselmesiyle oluşan iç bükeyliktir. Sehim (Camber): Teknenin güvertesinin ortadan itibaren alabandalara doğru yaptığı kamburluktur. Bu eğim sebebiyle suların kenarlara doğru akması sağlanır. Karina (Bottom): Teknenin bordalarını birleştiren ve su altında kalan yüzeydir. Bu yüzeyin içerde kalan bölümüne Sintine (Bilge) denir. Normal biçimde inşa edilen teknelerin karina saçları bordalara bükümlü olarak birleştirilir ve teknenin bu yerine Sintine dönümü denir. Eğer teknenin bardaları su hattının üzerinden itibaren içeriye doğru eğiliyorsa bu tip tekne Basık borda (Tumble home) olarak isimlendirilir. Eğer borda saçları su hattından itibaren dışa doğru eğiliyorsa, bu tekneye Şişik borda (flared) denir.
Bir geminin en üstteki güvertesi baş taraftan kıç tarafa doğru bir engel bulunmadan uzanıyorsa, bu tip gemiye Düz güverteli gemi (flush decker) denir. Bir geminin baştan kıça kadar devam eden su geçirmez güvertesine Ana güverte (Main Deck) denir. Güverteler yerlerine ve görevlerine göre isim alırlar. Örneğin, Üst güverte (Upper Deck), Filika güvertesi (boat Deck), Kasara güvertesi (Forecastle Deck), Alt güverte (Lower Deck) gibi.
d) Gemicilikle ilgili terimler:
Gemiciler günlük işlemlerinde Baş taraf, Kıç taraf, güverte ve donanımla ilgili konum ve işlerden söz eder. Bu konuşmalarda gemi ile ilgili bazı deniz terimleri kullanılır. Bu sözcüklerle bir cismin tekne üzerinde durumunu veya eylemini anlatır. Gemicinin sözlüğünde bununla ilgili yüzlerce terim bulunur. Örneğin aşağıdaki terimleri vereceğiz.
Vira: demir ırgatını veya bir vinci çevirmek, işletmek, demir almak.
Fora: Bir halatı veya yelkeni çözmek, yerinden ayırmak.
Salya: Zincir veya bir cismi uzunluğu yönünde çekmek.
Gemici dilini oluşturan ve konuların açıklamasında gerekli olan terimler ilerledikçe verilecektir.
